Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Α. ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ
ΚΑΙ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ (1821-1843)
1. Πελατειακά δίκτυα επί τουρκοκρατίας
Κατά την
προεπαναστατική περίοδο, για αντικειμενικούς λόγους, οι Έλληνες δεν είχαν τη δυνατότητα
να συγκροτήσουν πολιτικά κόμματα. Υπήρχε όμως μια άλλη μορφή υποστήριξης των
συμφερόντων τους, τα πελατειακά δίκτυα, στην οργάνωση των οποίων οδήγησαν οι
εξής λόγοι:
• ο
ανταγωνισμός μεταξύ προσώπων για την κατάληψη θέσεων εξουσίας,
• η
ελλιπής παροχή προστασίας από μέρους της οθωμανικής διοίκησης προς τους
υπηκόους της σε περιπτώσεις αυθαιρεσιών,
• η
απουσία συστήματος κοινωνικής πρόνοιας, πράγμα που δημιουργούσε διαρκή αίσθηση
αβεβαιότητας στους ανθρώπους.
Οι
παραπάνω λόγοι οδηγούσαν τους υπηκόους να καταφεύγουν σε μη κρατικούς φορείς,
οι οποίοι θα τους παρείχαν τη στοιχειώδη ασφάλεια. Ο πρώτος φορέας ήταν η
ευρύτερη οικογένεια. Κάθε οικογένεια συνδεόταν οριζόντια με άλλες οικογένειες
και κάθετα με πάτρωνες-προστάτες και τις οικογένειές τους, που είχαν
υψηλότερη κοινωνική θέση. Στην Πελοπόννησο, για παράδειγμα, κατά την περίοδο
1715-1821 αναπτύχθηκαν δύο μεγάλα δίκτυα πατρωνίας, στην κορυφή των
οποίων βρίσκονταν οικογένειες προκρίτων. Ανάμεσα σ’ αυτές επικρατούσε έντονος
ανταγωνισμός για την άσκηση επιρροής σε όλα τα επίπεδα της δημόσιας ζωής και
για την κατάληψη των δημοσίων θέσεων. Στη Στερεά Ελλάδα φορείς της πατρωνίας
ήταν μεγαλοαρματολοί. Στα νησιά, εξάλλου, στην ηγεσία των δικτύων πατρωνίας
βρίσκονταν οι οικογένειες των μεγάλων πλοιοκτητών.
Τα
κατοπινά κόμματα δεν αποτελούν απλή μετεξέλιξη των δικτύων πατρωνίας. Επί τουρκοκρατίας
το πολιτικό πλαίσιο ήταν δεδομένο και αναμφισβήτητο: η οθωμανική κυριαρχία. Τα
ζητήματα στα οποία μπορούσαν να εκφραστούν διαφωνίες και διαφορετικές απόψεις
ήταν είτε η διεκδίκηση δημοσίων αξιωμάτων είτε η αντιμετώπιση μικροπροβλημάτων
της καθημερινής ζωής, περισσότερο "τεχνικής" υφής, όπως π.χ.
ζητήματα δημοσίων έργων. Οι φορείς της πατρωνίας δεν είχαν λόγο σε ζητήματα που
άπτονταν της νομοθεσίας ή της εξωτερικής πολιτικής, και επομένως τα δίκτυα
πατρωνίας δεν διαμόρφωναν διαφορετικές πολιτικές απόψεις. Γενικότερα, τα δίκτυα
πατρωνίας δεν λειτουργούσαν κάτω από τους ίδιους όρους και δεν ανταποκρίνονταν
στις ίδιες ανάγκες με τα κατοπινά κόμματα.
ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
Οι "αντικειμενικοί
λόγοι" που έκαναν αδύνατη τη συγκρότηση, και περαιτέρω την ανάπτυξη,
πολοτικών κομμάτων από τους Έλληνες κατά την προεπαναστατική περίοδο, κατά την
περίοδο δηλαδή της οθωμανικής κυριαρχίας είναι, κατά κύριο λόγο, η απώλεια της
πρωτογενούς πολιτικής εξουσίας με την πτώση της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Την
εποχή εκείνη, εξάλλου, η δημοκρατική οργάνωση των διαφόρων κρατικών μορφωμάτων
ήταν έξω από την πραγματικότητα. Κατά συνέπεια, οι πολίτες κάθε
βασιλείου-αυτοκρατορίας διεκδικούσαν όσα δικαιώματα μπορούσαν να διεκδικήσουν ή
προσπαθούσαν να προωθήσουν τα συμφέροντά τους μέσα από ποικίλους μηχανισμούς. Ο
Ελληνισμός της περιόδου της Τουρκοκρατίας διεκδίκησε, με επιτυχία πολλές φορές,
την προώθηση των συμφερόντων του, σε ατομικό ή συλλογικό επίπεδο, μέσα από
διάφορους κοινοτικούς θεσμούς. Η Εκκλησία και οι κατά τόπους κοινότητες
αποτέλεσαν τους θεσμικούς φορείς προάσπισης των συμφερόντων των υποδούλων
απέναντι στην αυθαιρεσία της οθωμανικής εξουσίας, κεντρικής ή περιφερειακής.
Ήταν εύλογο, λοιπόν, ότι η κατάληψη κομβικών θέσεων θα αποτελούσε ένα χώρο
ανταγωνισμού και διεκδικήσεων ανάμεσα στους ίδιους τους υπόδουλους. Η ιεραρχική
πυραμίδα του υπόδουλου Ελληνισμού, από την οικογένεια, τους προκρίτους, τους
τοπικούς δηλαδή ισχυρούς παράγοντες, αλλά και τους αρματολούς, τα ένοπλα σώματα
που διεκδικούσαν εξουσία μέσα από τη δύναμη των όπλων, μετεξελίχθηκε κατά τα χρόνια
της πολιτικής αυτοδιάθεσης και επηρέασε καταλυτικά τη δομή και λειτουργία των
κομμάτων του ελεύθερου Βασιλείου.
ΚΕΙΜΕΝΟ-ΠΗΓΗ
Το οθωνικό
πολίτευμα, τουλάχιστον σε ό,τι αφορούσε στις τυπικές του πλευρές, είχε την
προέλευσή του στις δομές που είχαν διαμορφωθεί στη διάρκεια του Αγώνα... Στην
πρώτη δεκαετία της βασιλείας του Όθωνα, όταν η βασιλική απολυταρχία και η
βαυαρική επιρροή αποτελούσαν τα κύρια χαρακτηριστικά του ελληνικού πολιτικού
συστήματος, το κράτος είναι συγκεντρωτικό, γραφειοκρατικό και λαϊκό. Η
διοίκηση, συγκεντρωμένη στην πρωτεύουσα, διεξαγόταν σύμφωνα με δυτικότροπες
γραφειοκρατικές διαδικασίες...
Η εφαρμογή
κοινοβουλευτικού πολιτεύματος άρχισε μόνο στη δεύτερη δεκαετία της οθωνικής
περιόδου, ύστερα από μια επαναστατική εξέγερση στρατιωτικών και πολιτικών που
ανήκαν στους κύκλους της ελληνικής ηγεσίας. Η επανάσταση του 1843 ήταν έργο των
ηγετικών ομάδων που είχαν αποκλεισθεί από την άσκηση της πολιτικής εξουσίας.
Αποτέλεσμα αυτής της κίνησης ήταν η εκδίωξη των Βαυαρών και η καθιέρωση
συντάγματος, σύμφωνα με το οποίο ο Βασιλιάς διαμοιραζόταν την εξουσία με την
εκλεγμένη νομοθετική εξουσία...
...Εγκαινιάσθηκε
δηλαδή μια σχέση ανάμεσα στη διοικητική λειτουργία (Βασιλιάς) και την εκλογική
(Νομοθετική εξουσία-εκλεγμένη Κυβέρνηση). Η σχέση ανάμεσα σε αυτές τις δυο λειτουργίες
χαρακτηρίζεται από ένταση, η οποία εντάσσεται σε ευρύτερο ευρωπαϊκό πλαίσιο,
αφού αποτελούσε μέρος χαρατηριστικό μιας ευρωπαϊκής ιδεολογικής και πολιτικής
διαμάχης που αποσκοπούσε να απαντήσει στο ερώτημα, πώς ο υπήκοος θα μπορούσε να
προστατευθεί με περισσότερη ασφάλεια από καταχρήσεις των εκάστοτε κυβερνήσεων....
Η ένταση αυτή αντανακλούσε
και την ανακατάταξη των ελληνικών ηγετικών ομάδων σε δυο αντιμαχόμενα
στρατόπεδα. Το ένα, με βασικό χαρακτηριστικό την προσήλωση στη γραφειοκρατία,
αποτελούσε μέρος του κυβερνητικού κατεστημένου και περιστοίχιζε τον βασιλιά,
την αυλή και την κρατική διοίκηση. Το άλλο, με βασικό χαρακτηριστικό την
αφοσίωση στον κοινοβουλευτισμό, ανήκε στην αντιπολίτευση και πλαισίωσε τη
νομοθετική εξουσία και τα κόμματα.
Και τα δυο στρατόπεδα
αντλούσαν τα μέλη τους, είτε ως άτομα είτε ως πολιτικές φατρίες, πρώτα από τις
παραδοσιακές ηγετικές ομάδες (πρόκριτοι, κλήρος, οπλαρχηγοί) και δεύτερο από
τις καινούργιες πνευματικές ομάδες (ετερόχθονες, Φαναριώτες και απόφοιτοι του Πανεπιστημίου).
Η σύνθεση του κάθε σχήματος ήταν ρευστή ανάλογα με τον χρόνο και σύμφωνα με
παράγοντες καθοριστικούς, όπως ήταν η βασιλική εύνοια, η απονομή δημόσιων
αξιωμάτων και ο ρόλος του κάθε κόμματος ή πολιτικής ομάδας στην κυβέρνηση...
Η φύση του νέου ελληνικού
πολιτεύματος και οι τρόποι εφαρμογής του δεν μπορούν να κατανοηθούν μόνο ως
περίπτωση αμοιβαιότητας και έντασης ανάμεσα στις δυο λειτουργίες που ήδη
αναφέρθηκαν. Ως καινοτομίες που είχαν προέλευση δυτική, και οι δυο λειτουργίες
από κοινού πρέπει να θεωρηθούν στοιχεία ενός σύγχρονου συστήματος διακυβέρνησης
απέναντι σε ένα παραδοσιακό σύστημα διακυβέρνησης, το οποίο είχε επιβιώσει από
την οθωμανική εποχή... Το σύστημα αυτό επιδρούσε πάνω σε οποιαδήποτε πολιτική
μεταβολή επιχειρούνταν...
Πρόκειται για το ανεπίσημο
σύστημα της "προστασίας". Δεν έχουμε να κάνουμε με ένα σύστημα
θεσμοθετημένο, αλλά καθιερωμένο από την καθιερωμένη χρήση και συνήθεια. Ήταν
δημιούργημα μιας κοινωνίας χωρίς έντονη διαφοροποίηση στον πολιτικό, οικονομικό
και κοινωνικό τομέα. Η "προστασία" αποτελούσε μέρος ενός ευρύτερου
κοινωνικού διακανονισμού, τον οποίο οι Έλληνες είχαν
δοκιμάσει στον προσωπικό τρόπο ζωής τους. Κύριο χαρακτηριστικό του ήταν η εξάρτηση· όχι όμως μια εξάρτηση από τον
φεουδάρχη. Η εξάρτηση του τύπου "προστάτης-πελάτης" προϋπέθετε την
ικανότητα του πρώτου να εξυπηρετεί τον "πελάτη" και την ελευθερία του
τελευταίου να διακόπτει τους δεσμούς όταν έβρισκε ότι δεν τον ικανοποιούσαν τα
ανταλλάγματα με τα οποία εξαγόραζαν την εξάρτησή του.
Η
εξάρτηση ευνοούσε τον ανταγωνισμό ανάμεσα στους "προστάτες" για να
επιτύχουν την υπακοή των "πελατών" και ταυτόχρονα τον ανταγωνισμό των
τελευταίων για να εξασφαλίσουν την εύνοια των "προστατών".
Λειτουργούσε πέρα από διαχωρισμούς τάξεων, δημιουργώντας πλέγματα οριζόντια σε
σχήμα πυραμίδας, έτσι ώστε ο "προστάτης" μπορούσε να γίνεται
"πελάτης" ανάλογα με τη θέση του απέναντι σε κάποιον που θα ήταν
λιγότερο ή σε κάποιον που θα ήταν περισσότερο ισχυρός.
Το
σύστημα της "πελατείας" προϋπέθετε ότι η επίσημη εξουσία αδυνατούσε
να παράσχει στα άτομα ασφάλεια και ευκαιρίες και συνεπώς αυτό μπορούσε να
λειτουργεί ως εναλλακτική λύση καλύπτοντας παρόμοιες αδυναμίες. Ενισχύοντας τη
διεύρνση της δύναμης και της εξουσίας δημιουργούσε συχνά πολιτική αστάθεια και
υποβόσκουσα εμφύλια διαμάχη. Και ενώ αυτό το σύστημα ήταν το έρεισμα των
παραδοσιακών ηγετικών
ομάδων -των προεστών, του κλήρου, των οπλαρχηγών- ταυτόχρονα τις κρατούσε
χωρισμένες κάτω από ένα πνεύμα ανταγωνισμού.
Το
σύστημα αυτό είχε το μεγάλο μειονέκτημα ότι εμπόδιζε την κινητοποίηση του
πληθυσμού για την επιδίωξη συγκεκριμένων συλλογικών στόχων. Είχε όμως το μεγάλο
πλεονέκτημα ότι παρείχε την προστασία του σε άτομα και ομάδες για την
αντιμετώπιση της υπερβολικά πιεστικής παρουσίας της συγκεντρωτικής εξουσίας.
Το
ανεπίσημο σύστημα της "προστασίας", μολονότι στερήθηκε εξαιτίας του
επίσημου συστήματος τα θεσμικά στηρίγματά του (αυτόνομες κοινότητες, άτακτος
στρατός, αυτόνομη εκκλησία), αναζήτησε και βρήκε νέα στηρίγματα, που όχι μόνο
του επέτρεψαν να επιβιώσει, αλλά και να ενισχυθεί. Έτσι, οι παραδοσιακές
ηγετικές ομάδες μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν προς όφελός τους τη νέα
γραφειοκρατική μηχανή και, μετά το 1843, τον κοινοβουλευτισμό ως πηγές
"προστασίας". Για να το πετύχουν στηρίχθηκαν και στα πολιτικά κόμματα
που είχαν σχηματισθεί στη διάρκεια του Αγώνα.
Προστάτες
και κύκλοι με συμφέροντα ειδικότερα και συγκεκριμένα κατόρθωσαν να
εκμεταλλευθούν και να ενισχύσουν το σύστημα της "πελατείας" για να
εμποδίσουν να καθιερωθεί ένα πολιτικό σύστημα ευρωπαϊκού τύπου, που το
θεωρούσαν εχθρικό προς τα συμφέροντά τους. Στον τομέα των διοικητικών
καινοτομιών προσπάθησαν με αυστηρά περιοριστικά μέτρα να παρεμποδίσουν την αποτελεσματικότητα
και την αποδοτικότητα ατόμων που είχαν έρθει στην Ελλάδα από το εξωτερικό με
την προοπτική να αναλάβουν πολιτικά λειτουργήματα (Βαυαροί και ετερόχθονοι
Έλληνες). Εντούτοις, ορισμένοι από αυτούς τους οπαδούς των παλιών σχημάτων
αποδέχθηκαν, σε ένα βαθμό, τις θεσμικές δυτικότροπες καινοτομίες
αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης και μάλιστα υποχρέωσαν τον βασιλιά, στα 1843,
να τις εφαρμόσει.
Αυτό
οφείλεται στο γεγονός ότι οι παραδοσιακοί αντίπαλοι της απολυταρχικής
διακυβέρνησης προσεταιρίσθηκαν τον δυτικό κοινοβουλευτισμό για να μειώσουν την
ισχύ της κεντρικής εξουσίας...
