ΑΠΟ ΤΗΝ
ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ
Β. Η
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ
11. Το εξωελλαδικό ελληνικό κεφάλαιο
(Ακολουθεί το
κείμενο του σχολικού βιβλίου, σελ. 38-41)
Κατά τη
διάρκεια του 19ου αιώνα, οι οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων είχαν
εξαπλωθεί σε πολλές περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας.
Σε ορισμένες περιοχές μάλιστα, στην Αίγυπτο, τη Νότια Ρωσία, τις εκβολές του
Δούναβη και την Κωνσταντινούπολη, οι οικονομικές δραστηριότητες που βρίσκονταν
σε ελληνικά χέρια ήταν ιδιαίτερα σημαντικές για την εγχώρια οικονομία. Για το
μικρό ελληνικό κράτος που ασφυκτιούσε στα περιορισμένα γεωγραφικά του όρια, η
ύπαρξη αυτών των ισχυρών ομογενειακών ομάδων αποτελούσε οπωσδήποτε μια ελπίδα,
μια χρυσή εφεδρεία.
Οι σχέσεις
όμως των Ελλήνων της διασποράς με το μικρό ελληνικό βασίλειο δεν ήταν, για πολύ
καιρό, οι καλύτερες δυνατές. Μέσα σ' ένα κλίμα ανάπτυξης και υψηλών αποδόσεων
που χαρακτήριζε τις ευρωπαϊκές οικονομίες μέχρι τη δεκαετία του 1870, οι
επιχειρηματικές δραστηριότητες είχαν περισσότερες ευκαιρίες ανάπτυξης στις
αγορές των μεγάλων κρατών της Ανατολικής Μεσογείου. Μόνο ένα ολιγάριθμο τμήμα
του ελληνισμού της διασποράς εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα κατά τα πρώτα
μετεπαναστατικά χρόνια και ενσωματώθηκε σταδιακά στην αστική τάξη της χώρας.
Για τους πολλούς και πιο ισχυρούς παράγοντες της ομογένειας, η μικρή Ελλάδα
ήταν μια περιοχή χωρίς ενδιαφέρον.
Οι
σχετικές με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων της ομογένειας συζητήσεις
γενικεύθηκαν στη δεκαετία του 1860, όταν η αλλαγή δυναστείας και συνταγματικών
θεσμών, η πρώτη επέκταση του ελληνικού κράτους, με την ενσωμάτωση των
Επτανήσων, και το τεράστιο κόστος της εμπλοκής στις κρητικές επαναστάσεις του
1866-1869 οδήγησαν στην αναζήτηση πολιτικών προσέλκυσης των ομογενών προς την Ελλάδα.
Οι πολιτικές αυτές απέδωσαν αρχικά πενιχρά αποτελέσματα. Όμως, την ίδια εποχή,
στην Οθωμανική αυτοκρατορία εφαρμόστηκαν οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις του
Τανζιμάτ (1856)1 που έδιναν διευρυμένα δικαιώματα στους χριστιανούς της
αυτοκρατορίας. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές, σε συνδυασμό με τις νέες οικονομικές
συνθήκες που επικρατούσαν σε πολλές περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας,
έδιναν σαφώς μεγαλύτερες ευκαιρίες στους ομογενείς από εκείνες που η Ελλάδα
μπορούσε να προσφέρει.
Οι πρώτες
δειλές ενδείξεις συνεργασίας του ελληνικού κράτους με τους Έλληνες ομογενείς
εμφανίστηκαν στη δεκαετία του 1870. Η εξέλιξη αυτή είναι πιθανό να οφειλόταν
στην κρίση του 1873, που μείωσε τις αποδόσεις των ευρωπαϊκών κεφαλαίων και
προκάλεσε τη μεταφορά τους προς τα ανατολικά, σε αναζήτηση επικερδών
τοποθετήσεων. Η μετακίνηση αυτή πίεσε οικονομικά τους πλούσιους Έλληνες της
διασποράς, οι οποίοι αναζήτησαν με τη σειρά τους νέα πεδία επιχειρηματικής
δραστηριότητας, ανακαλύπτοντας έτσι και την Ελλάδα.
Οι
τοποθετήσεις σε ακίνητα, τοποθετήσεις επίδειξης, που κόσμησαν την Αθήνα με
λαμπρά νεοκλασικά αρχοντικά, δίνοντας σε μερικές κεντρικές περιοχές της
αριστοκρατικό και κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, αποτέλεσαν τον προάγγελο της
δραστηριοποίησης των ομογενών στη χώρα. Η διείσδυσή τους στην ελληνική αγορά
έγινε με γνώμονα την αξιοποίηση ευκαιριών για υψηλά κέρδη. Η πώληση, λόγου
χάρη, των τσιφλικιών της Θεσσαλίας σε χαμηλές τιμές από τους Οθωμανούς
ιδιοκτήτες τους, μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας στο ελληνικό κράτος,
αποτέλεσε μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία για τους ομογενείς κεφαλαιούχους. Λίγο
αργότερα ακολούθησαν επενδύσεις στο εμπόριο, στις μεταλλευτικές δραστηριότητες,
στα δημόσια έργα της τρικουπικής περιόδου και στο δανεισμό του δημοσίου.
Βασικό
χαρακτηριστικό αυτών των επενδύσεων ήταν ο ευκαιριακός χαρακτήρας και η
ρευστότητά τους. Το κύριο μέλημα φαίνεται ότι ήταν η δυνατότητα γρήγορης
απόσβεσης και επανεξαγωγής των κεφαλαίων στο εξωτερικό, στην πρώτη ένδειξη για
επικερδέστερες τοποθετήσεις. Η ελληνική αγορά δεν έδινε τόσες υποσχέσεις, ώστε
να επιχειρούνται τοποθετήσεις με μακροχρόνιες προοπτικές. Η εύκολη
μετατρεψιμότητα της δραχμής ενίσχυε αυτά τα βραχύβια περάσματα του ομογενειακού
κεφαλαίου από τη χώρα. Ο χαρακτηρισμός αυτής της οικονομικής συμπεριφοράς ως
κερδοσκοπικής δεν απέχει πολύ από την αλήθεια. Στην Ανατολική Μεσόγειο, στις
παρυφές δηλαδή του σκληρού πυρήνα της καπιταλιστικής ανάπτυξης, το κεφάλαιο
λειτουργούσε με βάση το κυνήγι της ευκαιρίας, της γρήγορης απόδοσης, την
κερδοσκοπία, με λίγα λόγια.
Σταθερότερη
ήταν η συμπεριφορά των ομογενών κεφαλαιούχων στις αρχές του 20ού αιώνα, μετά το
κίνημα των Νεοτούρκων, τους Βαλκανικούς πολέμους και τις ανακατατάξεις που
έφερε ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος. Η έξαρση των εθνικισμών, τα πλήγματα στις
οικονομικές δραστηριότητες των ξένων, οι πολιτικές εξελίξεις στη Ρωσία, το
τέλος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και η δημιουργία της Κεμαλικής Τουρκίας
διέκοψαν με τον πλέον απόλυτο τρόπο τις παραδοσιακές δραστηριότητες των Ελλήνων
κεφαλαιούχων στην Ανατολική Μεσόγειο. Αρκετοί από αυτούς προτίμησαν τότε τη
μεταφορά των επιχειρηματικών, βιομηχανικών, εμπορικών ή χρηματιστηριακών
δραστηριοτήτων τους στο ελληνικό κράτος. Στο μεταξύ όμως, το ίδιο αυτό κράτος
είχε αλλάξει μορφή και οι δυνατότητές του είχαν διαφοροποιηθεί.
Το
κεφάλαιο που συσσώρευσαν οι Έλληνες της διασποράς δεν αποτέλεσε σταθερή βάση
για την ανάπτυξη του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι
η παρουσία του δεν υπήρξε σημαντική. Το ευκαιριακό και κερδοσκοπικό έστω
πέρασμά του από τη χώρα ενίσχυε τη ρευστότητα, έδινε πρόσκαιρες αλλά αναγκαίες
λύσεις στην έλλειψη κεφαλαίων που ταλάνιζε τη χώρα και βοήθησε σημαντικά στον
εκχρηματισμό της ελληνικής οικονομίας.
Θα ήταν
οπωσδήποτε λάθος να ταυτίζουμε τους Έλληνες που ζούσαν έξω από τη χώρα με τους
μεγάλους κεφαλαιούχους από τους οποίους η Ελλάδα προσδοκούσε την επίλυση των
οικονομικών της προβλημάτων. Η μεγάλη μάζα των Ελλήνων της διασποράς ανήκε σε
μεσοαστικά ή μικροαστικά στρώματα. Σε μεγάλο ποσοστό ήταν μετανάστες,
διατηρούσαν στενούς δεσμούς με τις οικογένειες που άφησαν πίσω τους και
έστελναν σημαντικό μέρος από το εισόδημά τους στους δικούς τους, στην πατρίδα.
Αυτά τα εμβάσματα είχαν για την Ελλάδα μεγάλη σημασία και οι επιπτώσεις τους
στην εθνική οικονομία ήταν τουλάχιστον το ίδιο σημαντικές με τις αντίστοιχες
των μεγάλων κεφαλαίων της ομογένειας.
Ερμηνευτικό σχόλιο:
Το συγκεκριμένο κεφάλαιο συνδέεται και με τις πληροφορίες
στις σελ. 15-16 (Οι παραγωγικές δυνάμεις μέσα και έξω από την Ελλάδα...) και
στις σελ. 48 εξ.
Με τον όρο "εξωελλαδικό ελληνικό κεφάλαιο"
εννοούμε την ομογενειακή οικονομική δραστηριότητα που άνθησε έξω από τα όρια
του ελεύθερου ελληνικού κράτους (κυρίως στην ευρύτερη περιοχή της Μαύρης
Θάλασσας και της Νοτιο-Ανατολικής Μεσογείου). Η επιχειρηματική παρουσία της
ομογένειας στις περιοχές αυτές ήταν πρωταγωνιστική, γεγονός που άφηνε βάσιμες
ελπίδες στις ελληνικές κυβερνήσεις ότι θα μπορούσε ένα κομμάτι των εκεί δραστηριοτήτων
ή των κερδών να μεταφερθεί μέσα στα όρια του ανεξάρτητου κράτους. Το
ομογενειακό κεφάλαιο, όμως, αρχικά δεν έδειχνε πρόθυμο να εγκαταλείψει τις
κερδοφόρες αγορές της Ανατολικής Μεσογείου για να επενδύσει μόνιμα στις
ανύπαρκτες προοπτικές της Ελλάδας. Τα πράγματα άλλαξαν μόνο τη δεκαετία του
1870, όταν οι δυτικοευρωπαϊκές αγορές μπήκαν σε βαθιά χρηματοπιστωτική κρίση,
που επηρέασε και τις επιχειρηματικές δραστηριότητες στην ευρύτερη περιοχή της
Ανατολικής Μεσογείου.
Από την πλευρά του ελληνικού πολιτικού συστήματος οι
διεργασίες για την προσέλκυση των ομογενειακών κεφαλαίων εντάθηκαν κυρίως από
τη δεκαετία του 1860, όταν σημειώνονται γενικότερες πολιτειακές μεταβολές,
παράλληλα με την πρώτη επέκταση του ελληνικού κράτους (ενσωμάτωση των Επτανήσων,
το 1864) και τα οικονομικά ανοίγματα που προκλήθηκαν από τις κρητικές
επαναστάσεις του 1866-1869. Φυσικά, όπως είπαμε, οι όποιες προσπάθειες δεν
τελεσφόρησαν. Επιπρόσθετος λόγος της αρνητικής στάσης του ομογενειακού
κεφαλαίου στην προοπτική επενδύσεων στο ελεύθερο κράτος υπήρξε και η εφαρμογή
των συνταγματικών μεταρρυθμίσεων του Τανζιμάτ (1856), που έδιναν διευρυμένα
δικαιώματα στους χριστιανούς της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Φτάνουμε, λοιπόν, στις αρχές της δεκαετίας του 1870, οπότε
εμφανίζονται οι πρώτες δειλές, όπως τις χαρακτηρίζει το βιβλίο, ενδείξεις
συνεργασίας του ελληνικού κράτους με τους Έλληνες ομογενείς. Η προσέγγιση αυτή,
σύμφωνα με το σχολικό βιβλίο, πιθανό να οφειλόταν στην κρίση του 1873 που
μείωσε σημαντικά τις αποδόσεις των ευρωπαϊκών κεφαλαίων και προκάλεσε τη
μετακίνησή τους προς τα ανατολικά. Με τον τρόπο αυτό οι πλούσιοι Έλληνες
ανακάλυψαν την Ελλάδα. Οι τοποθετήσεις
τους, όμως, κατευθύνθηκαν κυρίως σε αστικά ακίνητα, στην αγορά των τσιφλικιών
της Θεσσαλίας (θέμα για το οποίο γίνεται λόγος και αλλού), στο εμπόριο, σε
μεταλλευτικές δραστηριότητες, σε δημόσια έργα της τρικουπικής περιόδου και στον
δανεισμό του δημοσίου (Όπως είναι γνωστό, ο δανεισμός αυτός γινόταν μέσω των
διεθνών χρηματιστηριακών αγορών, με τους ίδιους όρους, αν όχι επαχθέστερους,
που έθεταν και οι ξένοι δανειστές. Τα ελληνικά κεφάλαια δεν δάνειζαν απευθείας
το ελληνικό δημόσιο, αφού δεν θεωρούσαν αξιόπιστη αυτή τη διαδικασία). Φυσικά,
όπως συνέβαινε με όλα τα επενδυτικά κεφάλαια, έτσι και τα ομογενειακά
χαρακτηρίζονταν από τον ευκαιριακό χαρακτήρα και τη ρευστότητά τους. Στόχος
τους δηλαδή την περίοδο αυτή ήταν η κερδοσκοπία και η γρήγορη εξαγωγή των
κερδών στο εξωτερικό.
Η συμπεριφορά των ομογενειακών κεφαλαίων έγινε σταθερή
μόλις στις αρχές του 20ού αιώνα, λόγω των σημαντικών πολιτικών εξελίξεων στην
ευρύτερη περιοχή. Πιο συγκεκριμένα, το κίνημα των Νεοτούρκων (1909), οι Βαλκανικοί πόλεμοι (1912-1913), ο
Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος (1914-1918), πέρα από την πολιτική αστάθεια, συνεπέφεραν
και την έξαρση των εθνικισμών, που είχε αρνητικότατες συνέπειες στις
οικονομικές δραστηριότητες των ξένων, συνεπώς και των Ελλήνων εκτός των εθνικών
ορίων. Τέλος, οι πολιτικές εξελίξεις στη Ρωσία (Οκτωβριανή Επανάσταση, 1918)
και η δημιουργία της Κεμαλικής Τουρκίας δημιούργησαν ένα εντελώς καινούργιο
τοπίο για τις παραδοσιακές δραστηριότητες των Ελλήνων κεφαλαιούχων στην
Ανατολική Μεσόγειο.
Συμπερασματικά, αν και το κεφάλαιο των ομογενών
είχε ευκαιριακό χαρακτήρα, ωστόσο ενίσχυσε τη ρευστότητα, έδωσε κάποιες λύσεις
στην εύρεση κεφαλαίων και βοήθησε στον εκχρηματισμό της ελληνικής οικονομίας.
Βέβαια, το εξωελλαδικό ελληνικό κεφάλαιο δεν θα πρέπει να ταυτισθεί
αποκλειστικά με τους μεγάλους κεφαλαιούχους. Η μεγάλη μάζα του προερχόταν από τα
μεσοαστικά και μικροαστικά στρώματα των μεταναστών, οι οποίοι με τα εμβάσματά
τους προς τις οικογένειές τους στην Ελλάδα στήριζαν την τοπική οικονομία. (Βλ.
και τα παραθέματα 3, 4 και 5 πιο κάτω).
Χρήσιμες πληροφορίες για το θέμα:
Περίοδος Τρικούπη
(1875-1895)
Πρώτος ο Τρικούπης συστηματοποίησε την
προσέγγιση με το εξωελλαδικό ελληνικό κεφάλαιο. Πράγματι, ολόκληρο το πρόγραμμά
του διαπνεόταν από το μέλημά του να αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις της
χώρας. Τόσο ο πολλαπλασιασμός των έργων τεχνικής υποδομής, όσο και τα διάσπαρτα
μέτρα της εκπαίδευσης υπάκουαν στην ίδια βασική πολιτική. Ο προγραμματικός του
λόγος το 1882 συνοψίζει άριστα τις σφαιρικές του αντιλήψεις. Οι ιδέες του για
την ανάπτυξη, με μείωση των δαπανών και την αύξηση των εσόδων μέσω της
ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων ήταν κυρίαρχες στη δυτικοευρωπαϊκή πολιτική
της εποχής. Το δύσκολο πρόβλημα βρισκόταν στους φορείς ανάπτυξης και στον ρόλο
του κράτους στην πρόκληση κινήτρων. Είναι σαφές ότι το τρικουπικό σχέδιο
απέβλεπε κατά κύριο λόγο στον ελληνισμό της διασποράς.
Την εποχή αυτή εξάλλου, είχε γίνει σαφές ότι
οι διεθνείς σχηματισμοί είναι εντελώς διαφορετικοί σε σχέση με το παρελθόν. Πιο
συγκεκριμένα, η διατήρηση της οθωμανικής αυτοκρατορίας δεν αποτελούσε πια
κυρίαρχη στρατηγική των δυτικοευρωπαϊκών Δυνάμεων, οπότε οι βαλκανικοί
εθνικισμοί δεν μπορούσαν να καταπνιγούν τόσο εύκολα όπως στο παρελθόν. Έτσι,
ενώ την περίοδο του Κριμαϊκού πολέμου (1843) και της Κρητικής επανάστασης (1866-7)
η Ελλάδα προσέβλεπε κυρίως στην ηθική πίεση προς τη μεριά των Δυνάμεων, πλέον
είχε γίνει σαφές ότι το ξεκαθάρισμα των εθνικών διεκδικήσεων στη Βαλκανική θα
γινόταν με βάση την οικονομική και στρατιωτική ισχύ κάθε εθνότητας. Αυτό είχε
γίνει κατανοητό στον Τρικούπη, ιδιαίτερα μετά την εμφάνιση του βουλγαρικού
παράγοντα.
Επιπλέον εμφανίζονται σημαντικές κοινωνικές
και οικονομικές αλλαγές. Ειδικότερα, έγιναν τα πρώτα βήματα για τη σοβαρή
ανάπτυξη της ελληνικής βιομηχανίας, ενώ δρομολογήθηκε η επιτάχυνση της
αστικοποίησης και η εδραίωση της πρωτεύουσας σαν κύριου πόλου πληθυσμιακής και
οικονομικής συγκέντρωσης της χώρας (βλ. πληθυσμιακή έκρηξη, σ. 10, ΙΕΕ, ΙΔ).
Παράλληλα, το κυρίαρχο αντιπαραγωγικό μοντέλο ανάπτυξης, που ήθελε τους
απασχολούμενους σις υπηρεσίες να υπερτερούν, υποχωρεί προς όφελος των
απασχολούμενων στον πρωτογενή τομέα (βιομηχανίες, εμπόριο, κ.λπ.).
Έτσι, μετά το 1873 μια σειρά από
μεγαλοεπιχειρηματίες της διασποράς μεταφέρουν στην Ελλάδα μέρος ή σύνολο των
οικονομικών δραστηριοτήτων τους. Μέσα σε λίγα χρόνια εγκαθίστανται στην Αθήνα
οι Συγγρός, Μελάς, Ζωγράφος, Ζαρίφης, κ.ά. Μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα
μονοπωλούν το τραπεζικό κεφάλαιο και τα ορυχεία, αναλαμβάνουν την εκτέλεση
μεγάλων δημόσιων έργων, ιδρύουν εταιρίες σιδηροδρόμων και οργανώνουν το σύνολο
σχεδόν των εξωτερικών δανείων της χώρας.
Οι αμύθητες περιουσίες πολλών από τους
πάροικους ξεπερνούσαν πολύ τις ντόπιες οικονομικές δυνατότητες. Έτσι, ενώ οι
μεγαλύτερες εγχώριες βιομηχανικές επιχειρήσεις αντιπροσώπευαν το πολύ
1.000.000, ο Αβέρωφ είχε περιουσία πάνω 100.000.000 ατην Αίγυπτο, οι Ράλληδες
του Λονδίνου 200.000.000, ο Βαλλιάνος τα 250.000.000 και ο Σίνας στη Βιέννη
είχε αφήσει ακίνητη περιουσία που υπολογίσθηκε ανάμεσα στα 300-450.000.000...
Η κατεύθυνση αυτή των ελληνικών παροικιακών
κεφαλαίων συνδέεται με τις αυξημένες δυσκολίες που αντιμετώπιζαν λόγω του
ανταγωνισμού των μεγάλων κεφαλαίων της Αγγλίας και της Γαλλίας.
Η εξωτερική πολιτική του Τρικούπη ήταν
στραμμένη προς την Αγγλία, τη μόνη από τις Δυνάμεις που μπορούσε να υποστηρίξει
τα εθνικά δίκαια στο μέλλον, και τη μόνη δύναμη που μπορούσε να προστατεύσει τα
παροικιακά κεφάλαια, τα οποία αναγκάσθηκαν να αποχωρήσουν από τις χώρες της
Βαλκανικής και τη Ρωσία και να μετακομίσουν σε χώρες της βορειοανατολικής
Αφρικής και στην Τουρκία, όπου υπήρχε αγγλική προστασία.
Όμως, το παροικιακό κεφάλαιο, ποτέ δεν
λειτούργησε σαν άξονας ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Μέχρι το 1885
προσανατολίσθηκε αποκλειστικά προς τα ορυχεία, το εμπόριο, τα δημόσια έργα, τις
τραπεζιτικές και χρηματιστηριακές δραστηριότητες.
ΘΕΜΑΤΑ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΩΝ-ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΕΙΣ ΟΕΦΕ
Προσομοίωση
ΟΕΦΕ 2017, Β' Φάση, Ομάδα Β, Θέμα Γ1.
Εκφωνήσεις στον σύνδεσμο: https://www.oefe.gr/admin/ckfinder/userfiles/Files/Epan_Them/2017-B/201704120700_g_anthr_ist.pdf
και Απαντήσεις στον σύνδεσμο: https://www.oefe.gr/admin/ckfinder/userfiles/Files/Epan_Them/2017-B/201704120700_g_anthr_ist_a.pdf
Ορισμός:
Τανζιμάτ (ακριβής): Συνταγματικές
μεταρρυθμίσεις που εφαρμόστηκαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία (1856), οι οποίες
έδιναν διευρυμένα δικαιώματα στους χριστιανούς της αυτοκρατορίας. Οι
μεταρρυθμίσεις αυτές, σε συνδυασμό με τις νέες οικονομικές συνθήκες που
επικρατούσαν σε πολλές περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, έδιναν σαφώς
μεγαλύτερες ευκαιρίες στους ομογενείς από εκείνες που η Ελλάδα μπορούσε να
προσφέρει εκείνη την περίοδο.
Τανζιμάτ (2)
(αναλυτικότερος για την καλύτερη ενημέρωση του μαθητή): Με τον
όρο «Τανζιμάτ» περιγράφεται μία μεγάλη περίοδος μεταρρυθμιστικών προσπαθειών
στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Ως πλέον σημαντική στιγμή της προσπάθειας αυτής θεωρείται
η έκδοση, στις 6 Φεβρουαρίου του 1856, στην Κωνσταντινούπολη από τον Σουλτάνο
ενός «Χάττι Χονμαγιούν» (Αυτοκρατορική Γραφή) που επικύρωνε τις παλαιότερες
συνταγματικές μεταρρυθμίσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία και ιδιαίτερα τις
εξαγγελίες του Γκιούλ Χανε (1839). Οι μεταρρυθμίσεις αυτές, που έγιναν κάτω από
την πίεση των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων την επαύριον του Κριμαϊκού πολέμου,
εξασφάλιζαν την ισότητα ανάμεσα στις θρησκευτικές ομάδες της αυτοκρατορίας και,
κατά συνέπεια, ενίσχυαν την οικονομική, κοινωνική και πολιτική θέση των
χριστιανών, ιδιαίτερα των Ελλήνων. Πολλοί από τους ισχυρούς Έλληνες της
αυτοκρατορίας είδαν σε αυτές τις εξελίξεις μία σημαντική ευκαιρία επέκτασης της
επιρροής τους στον οθωμανικό χώρο, πράγμα που απομάκρυνε το ενδιαφέρον τους από
το μικρό και ταπεινωμένο -στη διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου- ελληνικό
βασίλειο.
ΠΗΓΕΣ - ΚΕΙΜΕΝΑ (ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ)
1. ΚΕΙΜΕΝΟ (Επιστημονική μελέτη - Μονογραφία)
Η οικονομική δύναμη των Ελλήνων της Διασποράς
Οι Έλληνες αποτελούσαν (σημ.: στην Οθωμανική
αυτοκρατορία) την απόλυτη πλειοψηφία των χρηματιστικών και εμπορικών
επαγγελμάτων, τουλάχιστον σ’ όσες περιοχές ήταν πρόσφορες για τη διείσδυση του
ευρωπαϊκού καπιταλισμού, και αποτελούσαν το 30 με 60% του αστικού πληθυσμού των
σημαντικότερων εμπορικών κέντρων της αυτοκρατορίας, στο τέλος του Πρώτου
Παγκοσμίου πολέμου. Είχαν τις μισές βιομηχανικές επιχειρήσεις δικές τους, και
έλεγχαν ένα μεγάλο τμήμα του εξωτερικού εμπορίου...
Παρόμοια κατάσταση επικρατεί στην Αίγυπτο, στο
δεύτερο κατά σειρά κέντρο της διαμόρφωσης του ελληνισμού του εξωτερικού ...
Όπως και στην Οθωμανική Τουρκία, το εξωτερικό εμπόριο ήταν εκείνο που, κυρίως,
συγκέντρωσε την προσοχή των Ελλήνων επιχειρηματιών: ιδιαίτερα η εξαγωγή
βαμβακιού αντιπροσώπευε 60 με 80% του συνόλου των εξαγωγών και από πολύ νωρίς
ελέγχονταν από ελληνικές εταιρίες ... Το 1850 ο οίκος «Κασσαβέτη» (με κεφάλαιο
5 εκατομμύρια φράγκα), κυριαρχούσε στο εμπόριο της Άνω Αιγύπτου απασχολώντας
1.000 υπαλλήλους, και το 1854 απέκτησε το μονοπώλιο της οργάνωσης της ποταμοπλοίας
του Νείλου. Το 1858-59 ο οίκος «Νικολόπουλος» ... «συγκέντρωνε» όλα τα προϊόντα
της περιοχής της Άνω Αιγύπτου... Έλληνες είχαν σημαντικό ρόλο και στις
«ανώτατες σφαίρες των χρηματιστηρίων και τραπεζιτικών δραστηριοτήτων... Από τις
100.000 ιδρυτικές μετοχές της «National Bank» που ήταν άμεσα συνδεδεμένη με το
μεγάλο βρετανικό κεφάλαιο και απόκτησε και το εκδοτικό προνόμιο οι 25.000
ανήκαν στον (Έλληνα) Σαλβάγο... Η συμβολή της ελληνικής εμπορικής αστικής τάξης
υπήρξε σημαντική στα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας και της Αζοφικής.... Το
ελληνικό ναυτικό κυριαρχούσε στα λιμάνια του Δούναβη μέχρι και τον 20ο αιώνα.
Οι Έλληνες αντιπροσώπευαν την απόλυτη πλειοψηφία των εμπόρων στα λιμάνια της
Μαύρης Θάλασσας και τον Κάτω Δούναβη.
Κ. Τσουκαλά, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, σσ. 312, 313, 316, 320, 324
2. ΚΕΙΜΕΝΟ (Επιστημονική μελέτη - Μονογραφία)
Η οικονομική καχεξία των εγχώριων αστών
Στο τέλος της περιόδου που θεωρείται γενικά η
πρώτη φάση της ελληνικής εκβιομηχάνιση (από τη δεκαετία του 1860 ή του 1870 ως
το 1910 περίπου), το ποσοστό του επενδυμένου κεφαλαίου που ανήκε στους
αυτόχθονες αστούς ήταν αξιοθρήνητο. Και αν ακόμη κανείς παραβλέψει το τεράστιο
δημόσιο χρέος -το οποίο θα έπρεπε κανονικά να υπολογίζεται σαν στοιχείο του παθητικού
στον ισολογισμό της αστικής τάξης, σαν φορολογική υποχρέωσή της με άλλα λόγια-
το ποσοστό του βιομηχανικού, τραπεζικού κι εμπορικού κεφαλαίου που ανήκε σε
ανθρώπους ή εταιρίες με ελληνικά ονόματα ήταν μόνο 64% το 1909. Πολλές όμως
επιχειρήσεις πρέπει να ανήκαν ολόκληρες ή κατά ένα μέρος τους, σε γνωστούς ή
αφανείς εταίρους ή χρηματοδότες που ήταν ομογενείς. Από αυτό άλλωστε το 64% της
«εγχώριας» ιδιοκτησίας, περισσότερο από το μισό ήταν επενδυμένο στο εμπόριο,
που σημαίνει ότι και αυτό το μισό ήταν με τη σειρά του κατά το μεγαλύτερο μέρος
του απασχολημένο σε πολύ μικρές εμπορικές επιχειρήσεις σε καταστήματα και μικρά
χονδρεμπορικά, των οποίων οι ιδιοκτήτες πρέπει να καταταγούν στη μικροαστική
και όχι στην αστική τάξη. Θα ήταν λοιπόν ρεαλιστικό να υπολογίζει κανείς ότι οι
εγχώριοι αστοί είχαν στον έλεγχό τους περίπου 30-40% του συνολικού ελληνικού
κεφαλαίου. Και αφού το σύνολο αυτό βέβαια ήταν εξαιρετικά χαμηλό, επειδή η χώρα
ήταν φτωχή, το 30-40% που ανήκε στους ιθαγενείς αστούς ήταν ασήμαντο όχι μόνο
ως ποσοστό αλλά και ως απόλυτος αριθμός.
Γ. Δερτιλή, Κοινωνικός Μετασχηματισμός και Στρατιωτική επέμβαση
1880-1909, σ. 85
3. ΚΕΙΜΕΝΟ (Επιστημονική μελέτη - Μονογραφία)
Οι Έλληνες (και ειδικότερα μια πολυάριθμη
μεταπρατική αστική και μικροαστική τάξη), υπήρξαν οι κύριοι φορείς του
ανοίγματος ολόκληρης της περιφέρειας της Ανατολικής Μεσογείου στη διείσδυση του
ευρωπαϊκού καπιταλισμού ...
Ο βασικός καθοριστικός παράγοντας στη
διαμόρφωση των «παραμορφωμένων» και άτυπων δομών του νέου κράτους, πρέπει να
αναζητηθεί στην εσωτερική άρθρωση ανάμεσα στην ανάπτυξη των ελληνικών
μεταπρατικών κοινωνικών στρωμάτων του εξωτερικού από τη μια μεριά, και στις
σχέσεις του με τις δομές του ίδιου του ανεξάρτητου κράτους από την άλλη.
Πραγματικά, σ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα
και ως το τέλος του Πρώτου παγκοσμίου πολέμου η σχέση αυτή είναι στενή και
σχεδόν αδιάρρηκτη· παρουσιάζει τέτοια πολλαπλότητα μορφών, που η αέναη
μετακίνηση των πληθυσμών και η συνεχής ροή των κεφαλαίων δεν αποτελούν παρά τις
πιο ευδιάκριτες εκφάνσεις της.
Κ. Τσουκαλά, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, σ. 19
4. ΚΕΙΜΕΝΟ (Επιστημονική μελέτη - Μονογραφία)
Μεγάλα τμήματα του πληθυσμού των χωριών
εγκατέλειπαν καθημερινά τη γη τους για τις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού,
και αυτό το ασταμάτητο ρεύμα αποτέλεσε ως τον Πρώτο παγκόσμιο πόλεμο την κύρια
πηγή τροφοδότησης των κοινοτήτων σε έμψυχο υλικό, πράγμα που διασφάλιζε όχι
μόνο τη διευρυμένη αναπαραγωγή τους, αλλά και την αδιάκοπη ανανέωση της
ιδεολογικής συνοχής ανάμεσα στην κυρίως Ελλάδα και στους Έλληνες της διασποράς.
Αντίστροφα, ένα συνεχές ρεύμα από εμβάσματα τραβούσε το δρόμο προς το ελεύθερο
βασίλειο και κατευθυνόταν κυρίως προς τις επαρχίες. Η συνδυασμένη ενέργεια των
ρευμάτων αυτών, επιφέροντας μια σχετική μείωση της πυκνότητας του αγροτικού
πληθυσμού στην ελληνική επαρχία, και συμβάλλοντας στην ενίσχυση του εισοδήματος
των αγροτών αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες για τη διατήρηση
της τάξης των μικροκαλλιεργητών.
ό.π., σ. 23
5. ΚΕΙΜΕΝΟ (Επιστημονική μελέτη - Μονογραφία)
Το ελληνικό μεγάλο κεφάλαιο, παρουσιάζει
κυρίαρχα κοινά γνωρίσματα: συγκεντρώνεται σε δραστηριότητες που δεν είναι άμεσα
παραγωγικές, αλλά είναι ανεξάρτητες από την εσωτερική ανάπτυξη των σχέσεων
παραγωγής στην Ελλάδα, και κινούνται έξω από τα σύνορά της. Το κεφάλαιο
παρουσιάζει επιπλέον έναν υψηλό βαθμό κινητικότητας κατά περιοχές, που
αντιστοιχεί σε μια έντονη νομισματική ρευστότητα. Τέλος, τα δυνάμει καθαρά
κέρδη του είναι υπέρογκα σε σχέση με το επενδυμένο κεφάλαιο.
Πρόκειται δηλαδή για κεφάλαιο που
χαρακτηρίζεται έντονα από μια τάση βραχυπρόθεσμης κερδοσκοπίας και επωφελείται
κυρίως από την ασταθή και κυμαινόμενη οικονομική συγκυρία των περιοχών της
Ανατολικής Μεσογείου.
ό.π., σ. 341-342
Σχόλιο:
Ο Τσουκαλάς αναλύει πιο διεξοδικά την τελευταία παράγραφο του βιβλίου, ότι
δηλαδή τα ομογενειακά κεφάλαια που έφταναν στην Ελλάδα προέρχονταν κυρίως από
τα εμβάσματα των μεσοαστικών στρωμάτων. Επισημαίνει δε την ιδιότυπη, στενή και αμφίδρομη,
θα λέγαμε σχέση ανάμεσα στο ομογενειακό κεφάλαιο και την ελληνική κοινωνική
πραγματικότητα. Πιο συγκεκριμένα, οι τάξεις των κοινοτήτων της ομογένειας πύκνωναν
από μετανάστες μικροκαλλιεργητές, οι οποίοι αναζητούσαν έξω από τη φτωχή Ελλάδα
μια καλύτερη τύχη. Αυτό είχε ως συνέπεια τα εμβάσματα των μεταναστών να κατευθύνονται
προς τις αγροτικές οικογένειες που έμεναν πίσω κι έτσι να διατηρείται το
οικονομικό μοντέλο που στηριζόταν στους μικροκαλλιεργητές, σε βάρος της αστικής
ανάπτυξης (και κατ' επέκταση της βιομηχανικής και εμπορικής επέκτασης). Για τον
Τσουκαλά αυτό υπήρξε αρνητικό, όπως επίσης αρνητική υπήρξε και η κερδοσκοπική
συμπεριφορά των μεγάλων κεφαλαιούχων.
Άσκηση: Με
βάση τα πιο πάνω παραθέματα (3, 4 και 5) και τις γνώσεις από το σχολικό σας
εγχειρίδιο:
α) Να
τεκμηριώσετε την άποψη του Κωνσταντίνου Τσουκαλά ότι οι «παραμορφωμένες» δομές
του ελληνικού κράτους σ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα οφείλονται
στη σχέση του με τους κεφαλαιούχους Έλληνες της διασποράς.
β) Να
εντοπίσετε τις θετικές και, ενδεχομένως, αρνητικές συνέπειες της σχέσης
ελληνικού κράτους και Ελλήνων της Διασποράς.
6. ΚΕΙΜΕΝΟ (Επιστημονική μελέτη - Μονογραφία)
Ο οικονομικός ρόλος του παροικιακού Ελληνισμού
Θα λέγαμε ότι η αναδίπλωση των δραστηριοτήτων
του παροικιακού κεφαλαίου στην Ελλάδα τοποθετείται στη δεκαετία του 1870 και
οφείλεται σε εξωτερικούς και εσωτερικούς παράγοντες. Οι εσωτερικοί παράγοντες
εντοπίζονται στις πιέσεις των ευρωπαϊκών κεφαλαίων στους τόπους δράσης των
ομογενών ή στην τάση επέκτασης των εργασιών τους με μια διαφοροποιημένη
επενδυτική πολιτική και οι εσωτερικοί, στο ευνοϊκό κλίμα που υπήρχε στην Ελλάδα,
στη χώρα που διψούσε για κεφάλαια ....
Το πρόγραμμα των κυβερνήσεων Τρικούπη ήταν
σταθερά προσανατολισμένο στους κεφαλαιούχους της διασποράς και απέβλεπε στη
δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών, ώστε να εισρεύσουν τα κεφάλαια στον ελληνικό χώρο.
Η εφαρμογή έμμεσης και όχι άμεσης φορολογίας, η χαμηλή φορολογία κληρονομιών, η
δασμολογική προστατευτική πολιτική (γαιοκτήμονες – τσιφλικάδες) κ.ο.κ. είναι
ορισμένα μέτρα στήριξης και κυρίως προσέλκυσης των κεφαλαιούχων της διασποράς.
Το κεφάλαιο της διασποράς όμως δε δικαίωσε
ούτε τις ενδόμυχες επιθυμίες των εφημερίδων που θριαμβολογούσαν, ούτε πολύ
περισσότερο τις πολιτικές επιλογές του Χαρίλαου Τρικούπη, που συμπυκνώνονται
στη στήριξη του παροικιακού κεφαλαίου για την εκβιομηχάνιση της χώρας, την
οικονομική απογείωση και το μετασχηματισμό των δομών της. Η «Κλειώ» της
Τεργέστης θριαμβολογεί και συγκρίνει τους ομογενείς κεφαλαιούχους με τους
Τουρκομάχους ήρωες του ’21. Το παράδειγμά της ακολουθούν και άλλες εφημερίδες
της εποχής, πιστεύοντας ότι οι ομογενείς θα πετύχουν την οικονομική ανάπτυξη
της χώρας με μέσο την εκβιομηχάνιση. Ο ενθουσιασμός αυτός προκαλείται με την
ίδρυση τραπεζών, στις αρχές της δεκαετίας του 1870. Το παροικιακό κεφάλαιο όμως
δε δικαίωσε ούτε στο ελάχιστο αυτές τις θριαμβολογίες. Η λειτουργία του στην
Ελλάδα δεν είχε αντιστοιχίες και ομοιότητες με τη λειτουργία των ευρωπαίων
κεφαλαιούχων στις χώρες τους, κατά την περίοδο του καπιταλιστικού
μετασχηματισμού αυτών. Αυτό είχε βαθύτατη επίδραση στην εξέλιξη της ελληνικής
οικονομίας και γενικότερα στην ιστορία της χώρας ως τα μέσα του 20ου αιώνα. Οι
διαφορές αυτές οφείλονται και στο είδος των διεθνών επιχειρηματικών
δραστηριοτήτων της ελληνικής διασποράς που διαμόρφωσαν την επιχειρηματική της
παράδοση και νοοτροπία. Η επιχειρηματική της παράδοση ήταν έντονα εμπορική και
εντελώς ξένη προς τη βιομηχανική δραστηριότητα. Επομένως, ο τομέας στον οποίο
οι ομογενείς δε θα επενδύσουν ούτε κεφάλαια ούτε τις προσόδους από τις
χρηματιστικές τους εργασίες στην Ελλάδα θα είναι ο βιομηχανικός. Το παροικιακό
κεφάλαιο προσανατολίστηκε σε μη παραγωγικές επενδύσεις, όπως στην αγορά
αγροτικής και αστικής γης, στο εμπόριο, στα δημόσια έργα, και στις τραπεζικές
και χρηματιστηριακές δραστηριότητες. Οι δραστηριότητες αυτές των ομογενών
κατέγραψαν και τα χαρακτηριστικά των επενδύσεών τους. Οι περισσότερες
επενδύσεις ήταν κατάλληλες για εύκολη, ασφαλή ρευστοποίηση και μεταφορά του
κεφαλαίου στο εξωτερικό σε επικίνδυνες ή αβέβαιες καταστάσεις.
Σ. Τζόκα, Ανάπτυξη και Εκσυγχρονισμός, σσ. 36-38.
7. ΚΕΙΜΕΝΟ (Επιστημονική μελέτη - Μονογραφία)
Η εγκατάσταση των Ελλήνων χρηματιστών της
διασποράς στην Ελλάδα, είχε επιπτώσεις που μακροπρόθεσμα αποβήκαν καίριες. Πραγματικά,
η κυρίαρχη μορφή δραστηριοτήτων των Ελλήνων χρηματιστών αντιστοιχεί στην
«τυπική» μορφή δραστηριοτήτων του δυτικού ιμπεριαλιστικού κεφαλαίου, στη
διαδικασία διείσδυσής τους στις χώρες της περιφέρειας: αξιοποίηση μεταλλείων, κατασκευή
σιδηροδρόμων και ίδρυση τραπεζιτικών οργανισμών για τον έλεγχο των πιστώσεων
και των δημόσιων προσόδων. Πρόκειται για τις κυρίαρχες μορφές δραστηριότητας
του αγγλικού, γαλλικού και γερμανικού κεφαλαίου, τόσο στις ημιαποικιακές χώρες
της Ανατολικής Μεσογείου (Αίγυπτο, Οθωμανική Αυτοκρατορία), όσο και στη
Λατινική Αμερική, και γενικότερα σ’ όλες τις χώρες της περιφέρειας, όσες για
κάποιο λόγο δεν είχαν άμεσα υποστεί αποικιακή κατάκτηση. Η εντεινόμενη
δυσχέρεια στην εξεύρεση προσοδοφόρων διεξόδων στις μητροπόλεις, και οι εγγενείς
ανάγκες επέκτασης του καπιταλισμού που βρισκόταν σε διαρκή αναζήτηση νέων
αγορών στις περιφέρειες, εκφράζονται με την προτίμηση των κεφαλαιούχων των
μητροπόλεων για τέτοιου τύπου δραστηριότητες. Πράγματι, οι μορφές αυτές, παρουσιάζουν
το τριπλό πλεονέκτημα να είναι εξαιρετικά κερδοφόρες, σε σχέση με τα τρέχοντα
ποσοστά κέρδους των μητροπόλεων, να συμβάλλουν στη δημιουργία μιας τεχνικο-οικονομικής
υποδομής απαραίτητης για την εμπορική διείσδυση σε περιοχές με
προκαπιταλιστικές ακόμη δομές, και να μην αντιμετωπίζουν τον ανταγωνισμό και
την αντίθεση της ντόπιας άρχουσας τάξης, ανίκανης να συγκεντρώσει και ν’ αξιοποιήσει
τα σημαντικά ποσά που απαιτούν οι ανάλογες επιχειρήσεις. Επιπλέον, μπορούσαν
και να οδηγήσουν βαθμιαία στον ολοκληρωτικό έλεγχο του μηχανισμού των κρατικών
εισπράξεων.
Κ. Τσουκαλά, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, σ. 253
8. ΚΕΙΜΕΝΟ (Επιστημονική μελέτη - Μονογραφία)
Και αν η νέα φάση, στην οποία βρισκόταν ο
παγκόσμιος καπιταλισμός μετά το 1880, υπήρξε αναμφίβολα ο δομικά απαραίτητος
όρος για την εισροή των ξένων κεφαλαίων σε παγκόσμιο επίπεδο, η πολιτική του
ελληνικού κράτους υπήρξε επίσης αποφασιστικής σημασίας για την προώθηση των
κεφαλαίων αυτών προς τις συγκεκριμένες τους κατευθύνσεις.
Η άνοδος της ανακαινιστικής κυβέρνησης του
Τρικούπη στην εξουσία -του βασικού εκπρόσωπου των αγγλόφιλων μερίδων της
φιλελεύθερης αστικής τάξης- και η γενικευμένη ανάπτυξη της χώρας εκείνη την
περίοδο, δεν μπορούν βέβαια ν’ αποδοθούν αποκλειστικά στην αλλαγή της διεθνούς
συγκυρίας. Μια τέτοιου είδους ερμηνεία θα ήταν καθαρά μηχανιστική. Όμως παρ’ όλο
που χωρίς ειδική μελέτη θα ήταν αδύνατο ν’ αποσαφηνιστεί η άνοδος της
φιλελεύθερης αστικής τάξης και η ριζική μεταμόρφωση της κρατικής οικονομικής
πολιτικής, δεν μπορεί να είναι απλή σύμπτωση η πλήρης αντιστοιχία των
εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων του πλήρους μετασχηματισμού του πολιτικού
και οικονομικού χώρου. Και το σημαντικό στοιχείο, λοιπόν, είναι η εκ του
μηδενός συγκρότηση μιας συμπαγούς οικονομικής ολιγαρχίας, που μέσα σε λίγα
χρόνια κυριάρχησε απόλυτα στον οικονομικό χώρο της ανεξάρτητης Ελλάδας, και
παρουσιάζει μια σειρά από ιδιαίτερα γνωρίσματα …
Αντίθετα με το ντόπιο, υποτυπώδες κεφάλαιο, που
βασικά κατευθύνεται προς το εξωτερικό εμπόριο, είτε προς τις νέες μεταποιητικές
δραστηριότητες -κυρίως προς τις βιομηχανίες ειδών διατροφής και υφασμάτων- το
κεφάλαιο το ελεγχόμενο από τη χρηματιστική ολιγαρχία, αδιαφορεί εντελώς για
τους τομείς αυτούς, και μέχρι τον Πρώτο παγκόσμιο πόλεμο συνεχίζει να
διοχετεύει το δυναμικό του προς μη παραγωγικές δραστηριότητες. Από την άλλη
μεριά, η οικονομική αυτή ολιγαρχία που ταχύτατα ξεπέρασε την παροδική κρίση (συνέπεια
της πτώσης των αξιών και των μετοχών), συγχωνεύτηκε βαθμιαία με την ενδογενή
παραδοσιακή άρχουσα τάξη, και στο πολιτικό επίπεδο ενήργησε σαν το ισχυρότερο
τμήμα της ντόπιας κυρίαρχης τάξης.
Κ. Τσουκαλά, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, σσ. 256-257
Σχόλιο:
Στα δυο πιο πάνω παραθέματα περιγράφεται ο ρόλος μεγάλων κεφαλαιούχων
στην Ελλάδα, ο οποίος σε αντίθεση με τα εμβάσματα των μεσοαστικών στρωμάτων της
διασποράς χαρακτηρίζεται αρνητικά. Πράγματι, η συμπεριφορά τους δεν είχε καμιά
διαφορά με εκείνη των κερδοσκοπικών κεφαλαίων. Προτεραιότητά τους δηλαδή δεν ήταν
το εθνικό, το ευρύτερο, αλλά το ατομικό συμφέρον. Πέραν αυτού, για να επιτύχουν
μεγάλύτερα κέρδη, ή για να διασφαλίσουν τις επενδύσεις τους δεν δίσταζαν να
παρεμβαίνουν, με αντιδημοκρατικό και αντιθεσμικό τρόπο, στο πολιτικό γίγνεσθαι
της χώρας.
Άσκηση: Λαμβάνοντας
υπόψη σας το κείμενο του βιβλίου και το περιεχόμενο των παραθεμάτων 7 και 8:
α) Να
προσδιορίσετε τα αίτια και να περιγράψετε τις συνέπειες της εισροής κεφαλαίου
των Ελλήνων επενδυτών της διασποράς στην Ελλάδα σε οικονομικό και πολιτικό
επίπεδο.
β) Να
αναφέρετε τις κύριες μορφές δραστηριοτήτων των Ελλήνων ομογενών της διασποράς
και να χαρακτηρίσετε, αφού παρουσιάσετε, τις σχέσεις τους με την
φιλελευθεραστική τάξη στην Ελλάδα και τους πολιτικούς εκπροσώπους της.
9. ΚΕΙΜΕΝΟ (Επιστημονική μελέτη - Μονογραφία)
Η αντιφατική και συνάμα καταλυτική επίδραση της ομογένειας
Ο ρόλος της ομογένειας ήταν ένα εξαιρετικά
ιδιόμορφο φαινόμενο, υποκατά-στατο και μεταμφίεση της ξενικής εξάρτησης της
ελληνικής οικονομίας. Αν οι δυτικές κυβερνήσεις ενδιαφέρθηκαν άμεσα για την
πολιτική εξάρτηση μιας χώρας που ήταν στρατηγικός συντελεστής του ανατολικού
ζητήματος, η άμεση οικονομική εκμετάλλευση μιας τόσο μικρής αγοράς τους ήταν
σχεδόν αδιάφορη. Αν οι δυτικοί επιχειρηματίες ενδιαφέρθηκαν κάπως για ληστρικές
δανειοδοτήσεις προς το ελληνικό δημόσιο, οι άμεσες επενδύσεις στην Ελλάδα τους
άφηναν ασυγκίνητους μπροστά στις ανεπανάληπτες ευκαιρίες της βιομηχανικής
επανάστασης και της άνθησης του καπιταλισμού στη Δύση ...
Όργανα της ξενικής οικονομικής κυριαρχίας
χωρίς και οι ίδιοι να το πολυκαταλαβαίνουν, οι ομογενείς ήταν ταυτόχρονα
ποτισμένοι από την ιδεολογία του εθνικισμού. Αυτή η αντίφαση εξηγεί και τον
αμφίρροπο και ιδιόρρυθμο ρόλο τους. Αλλοδαποί μεταπράτες, σώρευαν στο εξωτερικό
τα κέρδη από τις συναλλαγές τους με την Ελλάδα και απέφευγαν κάθε εσωτερική
οικονομική λειτουργία που θα θύμιζε μια τυπική εθνική αστική τάξη. Ρωμηοί στην
καταγωγή και στη γλώσσα, στρατολογούσαν τους ανθρώπους τους στην Ελλάδα και
τροφοδοτούσαν, με το φάσμα της ελληνικής φυτοζωίας και το όραμα της επιτυχίας
στα ξένα, το ποτάμι της μετανάστευσης προς τη μια κατεύθυνση, και τον πακτωλό
των μεταναστευτικών εμβασμάτων προς την άλλη. Έλληνες στην εθνικιστική
ιδεολογία, αλλά προσβλέποντας και στη χρησιμότητα ενός ισχυρού εθνικού κέντρου
που θα τους παρείχε προστασία και στην ανάγκη το ύστατο καταφύγιο, χάριζαν στην
Ελλάδα δωρεές μεγαλύτερης ίσως αξίας από τα εκμεταλλευτικά κέρδη τους. Δεν
είναι περίεργο που τελικά συντελούσαν στην αναπαραγωγή όχι τόσο κάποιων ταξικών
σχέσεων μέσα στην Ελλάδα, αλλά κυρίως των σχέσεων της εξάρτησής της από τη Δύση,
διαιωνίζοντας ταυτόχρονα την προκαπιταλιστική αποτελμάτωση στις εσωτερικές
οικονομικές και ταξικές δομές ...
Αγόραζαν από την Ελλάδα και πουλούσαν στους
εισαγωγείς ή στο ελληνικό δημόσιο όπως έκανε οποιοσδήποτε αυστριακός η ρώσος
έμπορος· ή δάνειζαν το χρήμα τους στην αθηναϊκή αγορά κεφαλαίου όπως κάθε
άγγλος χρηματιστής ...
Όλες σχεδόν οι επενδύσεις ομογενών κεφαλαίων
στην Ελλάδα είχαν ορισμένα πολύ διαφωτιστικά κοινά χαρακτηριστικά. Μερικές από
αυτές ήταν κατάλληλες για εύκολη, ασφαλή ρευστοποίηση και μεταφορά του
κεφαλαίου έξω από την Ελλάδα σε περίπτωση κινδύνου. Μερικές σήκωναν ασυνήθιστα
μεγάλους συντελεστές απόσβεσης, που μείωναν στο ελάχιστο τη χρονική διάρκεια
της διακινδύνευσης κεφαλαίου.
Αυτές πάλι που είχαν στοιχεία κινδύνου ήταν
επικερδέστερες, είχαν δηλαδή την τυπική μορφή της κερδοσκοπίας. Υπήρχαν έτσι οι
μεγάλες εμπορικές δουλειές σε μια χώρα ελεύθερου εμπορίου, μια δραστηριότητα
που σήμαινε μικρές εγχώριες υποχρεώσεις, εύκολα εξαγόμενα κεφάλαια και μεγάλα
ποσοστά κέρδους. Υπήρχαν μεταλλευτικές παραχωρήσεις με εξαιρετικούς όρους. Υπήρχαν
τραπεζιτικές και χρηματιστικές επιχειρήσεις σε μια παρθένα αγορά που διψούσε
για κεφάλαια και όπου επιτόκια ύψους 30-60% ήταν συνηθισμένο φαινόμενο σε εποχές
που τα διεθνή επιτόκια περιορίζονταν σε 2.5-4.5%. Υπήρχε η ναυτιλία, όπου η
αλλαγή της σημαίας είναι ασφαλιστική δικλείδα σ’ εποχές εγχώριας κρίσης και
μέσο εκβιασμού σ’ εποχές παγκόσμιας ευφορίας. Υπήρχαν τα αστικά ακίνητα σε μια
πρωτεύουσα με εκπληκτική πληθυσμιακή ανάπτυξη, όπως και οι τεράστιες αγροτικές
εκτάσεις, οι αγορασμένες σε ευνοϊκές τιμές … Είναι, λοιπόν, πραγματικά εύστοχη
η μαρτυρία του «Ραμπαγά», το 1882, για τις επιχειρηματικές δραστηριότητες των
ομογενών:
«Ούτε εις ανάπτυξιν βιομηχανίας, ούτε εις
επιχειρήσεις, εξ’ ων θα ζωογονηθώσιν αι εργατικαί τάξεις χρησιμοποιούσι τα
χρηματικά κεφάλαιά των. Η κυβεία, αι συμβάσεις, αι μετοχικαί ταχυδρακτυλουργίαι,
είναι τα προσφιλή αυτών αντικείμενα».
Γ. Δερτιλή, Κοινωνικός μετασχηματισμός και στρατιωτική επέμβαση,
(1880-1909)
σσ. 59-65
10. ΚΕΙΜΕΝΟ (Επιστημονική μελέτη - Μονογραφία)
Η παρουσία στην Ελλάδα Ελλήνων κεφαλαιούχων της Διασποράς
«... Η μαζική εμφάνιση στην ελλαδική κοινωνία
των ανθρώπων του παροικιακού ελληνισμού αποτέλεσε ένα νεωτερισμό πρώτου
μεγέθους. Και αυτός ακόμη ο τόσο «ευρωπαιοστρεφής» Εμμανουήλ Ροΐδης, προσχωρώντας
στο γενικό συναίσθημα της λαϊκής προπαγάνδας, χαρακτήρισε τους
επαναπατριζόμενους ομογενείς σαν «σπείρα μεγαροκτιστών», οι οποίοι «ως νέοι
Ηρακλειδείς, επέδραμον εις την Αθήνα εκ του Χαβσαροχάνου» (εννοεί την αγορά της
Κων/πόλεως). Ακόμα πιο αναλυτικά, ο Ροΐδης έδινε την εξής γραφική περιγραφή
στην επιθεώρηση «Ασμοδαίος»:
«... Επέδραμεν εκ των παραλίων του θρακικού
Βοσπόρου εις την Αττικην φυλή ανθρώπων, οίτινες καυχώνται επί ελληνική καταγωγή
και πατριωτισμώ. Ψωμάρπαγες, σαρκοβόροι και μάλιστα τρεφόμενοι εκ κρέατος
αυτοχθόνων... Τρώγουν εις τα γεύματά των πλακούντια εκ κρέατος ιθαγενούς... Στρατηλάτης
των Μέγας είναι ο Ανδρέας Τσιγκρός».
Η παρουσία στην Ελλάδα, για πρώτη φορά, τόσων
Ελλήνων κεφαλαιούχων και τόσων κεφαλαίων δημιούργησε ένα κλίμα κερδοσκοπίας σε
έκταση πρωτοφανή. Στις δημοτικές εκλογές του 1883 ο Στέφανος Ξένος απένειμε
στους πλούσιους ομογενείς το χαρακτηρισμό «χρυσοκάνθαροι», ο οποίος και
ευτύχησε να υιοθετηθεί από τη σχετική φιλολογία της εποχής. Ο όρος αυτός
φαίνεται ότι εξέφραζε όλη την αμηχανία, την ανασφάλεια και τη δυσφορία του
εγχώριου μικροαστισμού απέναντι στην εισβολή των μεγιστάνων του κεφαλαίου».
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΔ΄, σ. 57
Άσκηση: Με
βάση πιο πάνω κείμενα (9 και 10) και τις πληροφορίες που αποκομίσατε από το
σχολικό σας εγχειρίδιο:
α) Να
εξηγήσετε τους λόγους της σπανιότητας επιχειρηματικής επανεπένδυσης μέσα στην
Ελλάδα των κερδών της ομογένειας, εκτός από εκείνα που δαπανήθηκαν σε
επιδεικτική κατανάλωση.
β) Να
ερμηνεύσετε τον «αμφίρροπο και ιδιόρρυθμο ρόλο της ομογένειας στην Ελλάδα».
γ) Να
σχολιάσετε τον χαρακτηρισμό των πλουσίων ομογενών ως «χρυσοκανθάρων».
Στο πιο κάτω κείμενο του Πατρώνη, μπορεί κάποιος να δει σταχυολογημένα
τα σημαντικότερα κείμενα της ιστοριογραφίας πάνω στο θέμα που μας απασχολεί στο
εν λόγω κεφάλαιο
και κριτική ανιμετώπισή τους
11. ΚΕΙΜΕΝΟ (Επιστημονική μελέτη - Μονογραφία)
6.2 Ο
ρόλος του ελληνισμού της ομογένειας και του παροικιακού κεφαλαίου
6.2.1 Ο
ελληνισμός της ομογένειας
Ο όγκος του Ελληνισμού της ομογένειας κατά τον 19ο αιώνα και η τεράστια
οικονομική δύναμη που είχε στο μεταξύ αποκτήσει, έχουν οδηγήσει σε ορισμένες
παρερμηνείες του ρόλου του ως προς την ανεξάρτητη Ελλάδα.
Σε πολύ γενικές γραμμές, το κύριο ελάττωμα των ερμηνειών αυτών είναι ότι
δεν διαφοροποιούν αρκετά τις εγχώριες κυριαρχικές τάξεις από τους αστούς της
ομογένειας και της διασποράς. Άλλωστε, η συνεισφορά των Ελλήνων της ομογένειας
και της διασποράς στη διατήρηση του Ελληνισμού πριν από την ανεξαρτησία, οι πολιτισμικοί
τους δεσμοί με την Ελλάδα, ο ενεργός τους ρόλος στο Εικοσιένα, δεν σημαίνουν
απαραιτήτως ότι είχαν την διάθεση, όταν επιτέλους η χώρα ελευθερώθηκε, να
περιοριστούν στα όρια του νέου κράτους και να παίξουν τον, συνήθη στις
ανεπτυγμένες δυτικές οικονομίες, ρόλο μιας εγχώριας αστικής τάξης: να
αγωνιστούν, δηλαδή, όχι μόνο για οικονομική κυριαρχία αλλά και για εγχώρια
συσσώρευση κεφαλαίου· όχι μόνο για πολιτική επιρροή που να προστατεύει
επιχειρηματικά συμφέροντα αλλά για πολιτική δράση και για συμμετοχή στην
εξουσία, έστω και έμμεση. «Ο ρόλος της ομοιογένειας ήταν ένα εξαιρετικά
ιδιόμορφο φαινόμενο, υποκατάστατο και μεταμφίεση της
ξενικής εξάρτησης της ελληνικής οικονομίας. Αν οι δυτικές κυβερνήσεις ενδιαφέρθηκαν άμεσα για την πολιτική εξάρτηση μιας χώρας που ήταν
στρατηγικός συντελεστής του ανατολικού ζητήματος, η άμεση οικονομική εκμετάλλευση μιας τόσο μικρής αγοράς,
τους ήταν σχεδόν αδιάφορη. Αν οι δυτικοί επιχειρηματίες ενδιαφέρθηκαν κάπως για ληστρικές δανειοδοτήσεις προς το
ελληνικό δημόσιο, οι άμεσες επενδύσεις
στην Ελλάδα τους άφηναν ασυγκίνητους μπροστά στις ανεπανάληπτες ευκαιρίες της
βιομηχανικής επανάστασης και
της άνθησης του καπιταλισμού στην ανατολή. Εβραίοι και Λεβαντίνοι, Αρμένιοι και
Έλληνες, μπορούσαν να
διατηρήσουν τον πατροπαράδοτο ρόλο τους στην οικονομική εκμετάλλευση του χώρου γύρω
και μέσα στην ετοιμόρροπη
οθωμανική αυτοκρατορία. Και οι ομογενείς ήταν φυσικό να κρατήσουν την Ελλάδα
μέσα στην ευρύτερη περιοχή των
δραστηριοτήτων τους». Βλ.
Δερτιλής Γ., «Ο Ελληνισμός της ομογένειας και η εγχώρια αστική τάξη» στο
Δερτιλής Γ.Β.- Κωστής Κ., (Εισαγωγή-επιμέλεια), Θέματα νεοελληνικής ιστορίας (18ος- 20ός αι.), εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 1991, σελ. 148.
Όργανα της ξενικής οικονομικής κυριαρχίας χωρίς και οι ίδιοι να το
αντιλαμβάνονται, οι ομογενείς ήταν ταυτόχρονα ποτισμένοι από την ιδεολογία του
εθνικισμού. Αυτή η αντίφαση εξηγεί και τον αμφίρροπο και ιδιόρρυθμο ρόλο τους.
Αλλοδαποί μεταπράτες, σώρευαν στο εξωτερικό τα κέρδη από τις συναλλαγές τους με
την Ελλάδα και απέφευγαν κάθε εσωτερική οικονομική λειτουργία που θα θύμιζε μια
τυπική, εθνική αστική τάξη. Ρωμιοί στην καταγωγή και στη γλώσσα, στρατολογούσαν
τους ανθρώπους τους στην Ελλάδα και τροφοδοτούσαν, με το φάσμα της ελληνικής
φυτοζωίας και το όραμα της επιτυχίας στα ξένα, το ποτάμι της μετανάστευσης προς
τη μια κατεύθυνση και τον πακτωλό των μεταναστευτικών εμβασμάτων προς την άλλη.
Έλληνες στην εθνικιστική ιδεολογία, αλλά προσβλέποντας και στη
χρησιμότητα ενός ισχυρού εθνικού κέντρου που θα τους παρείχε προστασία και στην
ανάγκη στο ύστατο καταφύγιο, χάριζαν κάποτε στην Ελλάδα δωρεές μεγαλύτερης ίσως
αξίας από τα εκμεταλλευτικά κέρδη τους. Δεν είναι περίεργο που τελικά
συντελούσαν στην αναπαραγωγή όχι τόσο των ταξικών σχέσεων μέσα στην Ελλάδα,
αλλά κυρίως των σχέσεων της εξάρτησής της από τη Δύση, διαιωνίζοντας ταυτόχρονα
την προκαπιταλιστική αποτελμάτωση στις εσωτερικές οικονομικές και ταξικές
δομές. Ούτε είναι ανεξήγητο το ότι δεν τροφοδοτούσαν την αναπαραγωγή μιας
καθαρά αστικής οικονομικής ιδεολογίας, αλλά μιας νοοτροπίας μεταπρατισμού,
μετανάστευσης και οικονομικού μικροϊμπεριαλισμού ενώ, αντίθετα, στους άλλους
τομείς της ιδεολογίας εκτός από τον οικονομικό, επέβαλαν τις αστικές τους ιδέες
με ραγδαία αποτελεσματικότητα (για το ζήτημα αυτό, βλ. και Ψυρούκης Ν., Το νεοελληνικό παροικιακό φαινόμενο, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα
1975).
6.2.2
Οικονομικές λειτουργίες της ομογένειας
Θα εξετάσουμε εδώ την κατηγορία των ομογενών που ασκούσαν επιχειρηματικές
δραστηριότητες στην Ελλάδα. Όχι μόνο έλειπε το στοιχείο της φυσικής
εγκατάστασης στην Ελλάδα, αλλά αντιθέτως η κοινωνική ενσωμάτωση των ελλήνων
μεταναστών στις χώρες που τους δέχτηκαν ήταν, στις περισσότερες περιπτώσεις, αρκετά
προχωρημένη. Έτσι οι Έλληνες της Βιέννης, π.χ., μπορούν να θεωρούνται ως μέλη
της αυστριακής αστικής τάξης. Ακόμα και οι Έλληνες, των οποίων η κοινωνική
ενσωμάτωση τους στην ξένη χώρα δεν είχε ολοκληρωθεί, μπορούν να ταξινομηθούν ως
μια περιφερειακή κοινωνική ομάδα στη χώρα εκείνη, όχι όμως ως μέλη της αστικής
τάξη στην Ελλάδα. Έπειτα, ο όγκος των οικονομικών συμφερόντων των
επιχειρηματιών αυτών ήταν συγκεντρωμένος έξω από τη χώρα και ούτε επιθυμία ούτε
πρακτικός λόγος υπήρχε για τη μεταφορά στο εσωτερικό αυτών των συμφερόντων. Από
αυτούς τους επιχειρηματίες ορισμένοι ασκούσαν, από τις βάσεις τους στην
αλλοδαπή και πρόσθετα προς τις έξω-ελλαδικές δραστηριότητές τους, μια οποιαδήποτε
δευτερεύουσα επιχείρηση σχετική με την Ελλάδα, πάντοτε στο εξωτερικό εμπόριο,
στο χρηματιστικό - τραπεζικό τομέα ή στα μεταλλεία, ποτέ, όμως, στη βιομηχανία.
Ελάχιστοι ήταν οι γνωστοί μεγαλοεπιχειρηματίες που πραγματοποιούσαν επενδύσεις
μέσα στη χώρα, σε μεταλλεία και σε τράπεζες. Οι υπόλοιποι, έκαναν από τα
γραφεία τους στην αλλοδαπή εξαγωγές στην Ελλάδα, αγορές προϊόντων της ή ευκαιριακές
χρηματιστικές πράξεις. Διατηρούσαν την έδρα τους έξω από τα ελληνικά σύνορα κι
εκεί πλήρωναν τους φόρους τους. Αγόραζαν από την Ελλάδα και πουλούσαν στους
έλληνες εισαγωγείς ή στο ελληνικό δημόσιο, όπως έκανε οποιοσδήποτε αυστριακός ή
ρώσος έμπορος· ή δάνειζαν το χρήμα τους στην αθηναϊκή αγορά κεφαλαίου όπως κάθε
άγγλος χρηματιστής. «Πρόκειται δηλαδή για κεφάλαιο που
χαρακτηρίζεται έντονα από μια
τάση βραχυπρόθεσμης κερδοσκοπίας και επωφελείται κυρίως από την ασταθή και
κυμαινόμενη οικονομική συγκυρία
των περιοχών της Ανατολικής Μεσογείου». Βλ. Τσουκαλάς Κ., Εξάρτηση και αναπαραγωγή …όπ.πρ.,
σελ. 341-342.
Υπάρχει, τέλος, και μία ακόμα κατηγορία: οι μεγαλοεπιχειρηματίες που
σκηνοθετούσαν τα μεγάλα χρηματιστικά παιχνίδια και είχαν τον έλεγχο των
μεταλλευτικών επιχειρήσεων στην Ελλάδα. Όλες σχεδόν οι επενδύσεις ομογενειακών
κεφαλαίων στην Ελλάδα, αυτή την εποχή, είχαν ορισμένα πολύ διαφωτιστικά κοινά χαρακτηριστικά:
Μερικές από αυτές ήταν και κατάλληλες για εύκολη, ασφαλή ρευστοποίηση και
μεταφορά του κεφαλαίου έξω από την Ελλάδα, σε περίπτωση κινδύνου. Άλλες, λόγω
των υψηλών κερδών που απέφεραν, σήκωναν ασυνήθιστα μεγάλους συντελεστές
απόσβεσης, που μείωναν στο ελάχιστο τη χρονική διάρκεια της διακινδύνευσης
κεφαλαίου. Αυτές πάλι που είχαν στοιχεία κινδύνου ήταν ακόμη επικερδέστερες,
είχαν δηλαδή την τυπική μορφή της κερδοσκοπίας: «Υπήρχαν έτσι ο μεγάλες εμπορικές δουλειές σε μια χώρα ελεύθερου
εμπορίου, μια δραστηριότητα που
σήμαινε μικρές εγχώριες υποχρεώσεις, εύκολα εξαγόμενα κεφάλαια και μεγάλα
ποσοστά κέρδους. Υπήρχαν μεταλλευτικές
παραχωρήσεις με εξαιρετικούς όρους. Υπήρχαν τραπεζιτικές και χρηματιστικές επιχειρήσεις σε μια παρθένα
αγορά που διψούσε για κεφάλαια και όπου επιτόκια ύψους 30%-36% ήταν συνηθισμένο φαινόμενο, σε εποχές που τα
διεθνή επιτόκια περιορίζονταν σε 2.5%-4.5%. Υπήρχε η ναυτιλία, όπου η αλλαγή της σημαίας ήταν ασφαλιστική
δικλείδα σε εποχές εγχώριας κρίσης και μέσο εκβιασμού σε εποχές παγκόσμιας ευφορίας. Υπήρχαν τα αστικά
ακίνητα σε μια πρωτεύουσα με εκπληκτική πληθυσμιακή ανάπτυξη, όπως και οι τεράστιες αγροτικές εκτάσεις, οι
αγορασμένες σε ευνοϊκές τιμές. Είναι, αντίθετα, ενδεικτικό ότι στη βιομηχανία, όπου κυριαρχούν συνήθως οι
μακροχρόνιες αποσβέσεις, τα κάπως πιο φυσιολογικά κέρδη και οι
συνηθισμένοι κίνδυνοι, δεν έγιναν επενδύσεις
από τους ομογενείς μεγαλοεπιχειρηματίες. Είναι λοιπόν πραγματικά εύστοχη η
μαρτυρία του «Ραμπαγά», το 1882, για τις επιχειρηματικές δραστηριότητες των
ομογενών: «Ούτε εις ανάπτυξιν βιομηχανίας, ούτε εις επιχειρήσεις, εξ ων θα
ζωογονηθώσιν αι εργατικαί τάξεις χρησιμοποιούσι τα χρηματικά κεφάλαιά των. Η
κυβεία, αι συμβάσεις, αι μετοχικαί ταχυδακτυλουργίαι, είναι τα προσφιλή
αυτών αντικείμενα». Βλ. Δερτιλής Γ., «Ο Ελληνισμός της ομογένειας… όπ.πρ. σελ. 152-153.
Ένα ακόμη στοιχείο δείχνει ότι οι ομογενείς
έπαιξαν ρόλο διαφορετικό από το ρόλο μιας τυπικής αστικής τάξης: ήταν η τάση
τους να εξάγουν στην αλλοδαπή τα κέρδη από τις άλλες δραστηριότητες τους, αντί να
τα επανεπενδύουν στο εσωτερικό της χώρας. Αυτή βέβαια ήταν η στάση και των
εγχώριων επιχειρηματιών. Αλλά η σώρευση ρευστού χρηματικού κεφαλαίου από τους
Έλληνες επιχειρηματίες δεν μπορούσε επ’ άπειρον να αποθησαυρίζεται, να
καταναλώνεται επιδεικτικά και να μεταφέρεται στο εξωτερικό. Αφενός επειδή το χρήμα
τους είχε ανάγκη για διεξόδους, αφετέρου επειδή η καθημερινή τους επαφή με την
ελλαδική αγορά έκανε πιο φανερές τις καλές ευκαιρίες για επενδύσεις, οι
ιθαγενείς επιχειρηματίες θα έφταναν οπωσδήποτε να επενδύσουν κάποτε, αργά ή
γρήγορα, και μέσα στο εσωτερικό της χώρας. Αντίθετα οι ομογενείς είχαν το τεράστιο
πλεονέκτημα να είναι οργανωμένοι και σε άλλες, ξένες αγορές, όπου μπορούσαν να
προσανατολίζουν τις μελλοντικές τους δραστηριότητες και να επανεπενδύουν με
ασφάλεια ακόμη και τα κέρδη από τις ελλαδικές δραστηριότητές τους. «Και
αυτό, γιατί τα κέρδη αυτά μπορούσαν και να μετατρέπονται ελεύθερα σε ξένο συνάλλαγμα
και να μεταφέρονται νόμιμα στο εξωτερικό: η Ελλάδα ήταν χώρα ελευθέρου εμπορίου
και η δραχμή ήταν μετατρέψιμη στην ελεύθερη αγορά συναλλάγματος μέχρι τη
δεκαετία του 1920. Στην περίοδο 1885-1905 οι ομογενείς έμποροι και χρηματιστές
δεν αρκέστηκαν στα κέρδη από το εκάστοτε ποσοστό υποτίμησης της δραχμής: προσπαθούσαν
και να το αυξήσουν με επιδέξιους συναλλαγματικούς ελιγμούς». Βλ. Ψυρούκης
Ν., Το νεοελληνικό παροικιακό …όπ.πρ., σελ. 37. Με αυτούς τους φορείς και με
αυτές τις συνθήκες, η κερδοσκοπία είχε μια σοβαρή συνέπεια: λαμβάνοντας υπόψη
ότι η αγορά ήταν συνεχώς προσανατολισμένη προς την υποτίμηση της δραχμής, ο
επιχειρηματίας κερδοσκόπος μπορούσε να ακολουθήσει μία μόνο στρατηγική: αυτήν
που θα του εξασφάλιζε τη μεταφορά του μεγαλύτερου δυνατού πλεονάσματος έξω από
τη χώρα. Με άλλα λόγια τα κερδοσκοπικά του κεφάλαια έπρεπε να παραμένουν όσο
γινόταν λιγότερο στην Ελλάδα, αν ήθελε να μεγιστοποιήσει το κέρδος του από τη
δίδυμη συναλλαγή του, που το ένα μέρος της γινόταν στην αγορά συναλλάγματος και
το άλλο στην αγορά αγαθών ή κεφαλαίου. Σοβαρή ένδειξη ότι οι ομογενείς
ακολουθούσαν με συνέπεια την τακτική να μην επανεπενδύουν τα κέρδη τους αλλά να
τα εξάγουν, είναι και η χρονική κατανομή των επενδύσεών τους σε ολόκληρη την
περίοδο πριν από το 1909. Δεν είναι τυχαίο ότι άρχισαν να επενδύουν σε ελληνικά
μεταλλεία ή τράπεζες και να δανείζουν το δημόσιο κυρίως μετά το 1873, όταν πια
η μεγάλη διεθνής κρίση είχε ήδη οδηγήσει το ευρωπαϊκό κεφάλαιο στο παγκόσμιο
κυνήγι για αποδοτικές τοποθετήσεις. «Δύο από τις τέσσερις τράπεζες που λειτουργούσαν
το 1883 είχαν ιδρυθεί με κονδύλια ομογενών, η μία το 1873 -δηλαδή,
χαρακτηριστικά, στην αρχή της μεγάλης παγκόσμιας κρίσης του 19ου αιώνα, που
οδήγησε τους ευρωπαίους κεφαλαιούχους στην αναζήτηση καλύτερης τύχης έξω από τα
μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα- και η άλλη το 1882. Και οι τέσσερις, όμως, καθώς και η
Τράπεζα Αθηνών, που ιδρύθηκε το 1893, είχαν τόσα προνόμια, που οι μετοχές τους
ήταν πραγματικά μια πολύ καλή τοποθέτηση. Τελικά, στην ελληνική οικονομία
παρέμεινε τελικά μόνο τμήμα των κερδών της ομογένειας. Πρόκειται για τα
σωρευμένα κέρδη που επανεπενδύθηκαν αφενός σε τραπεζικά κεφάλαια και αφετέρου
σε δάνεια προς το ελληνικό δημόσιο που ήταν πολύ δελεαστικά και άξιζαν τη
διακινδύνευση του κεφαλαίου. Τέλος πολλοί ομογενείς οδηγήθηκαν προς τις
εφοπλιστικές επενδύσεις, πράγμα που μπορεί κατά ένα μέρος να εξηγήσει την ανάρρωση
της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας μετά το 1892 και κυρίως στη δεκαετία του
1900. Αλλά στην πραγματικότητα οι μαζικές εφοπλιστικές επενδύσεις σήμαιναν
επίσης ότι το κεφάλαιο σωρευόταν έξω από τα ελληνικά σύνορα: η έπαρση μιας
ξένης σημαίας ήταν εύκολη διέξοδος σε ώρα ανάγκης». Βλ. Δερτιλής Γ., «Ο Ελληνισμός
της ομογένειας … όπ.πρ. σελ. 155-156.
Ανακεφαλαιώνοντας τα μέχρι τώρα συμπεράσματα:
η σπανιότατα επιχειρηματικής αποταμίευσης και επανεπένδυσης μέσα στην Ελλάδα σε
όλη την πριν από το 1909 περίοδο σημαίνει ότι, παράλληλα με το μικρό μέρος των
κερδών της ομογένειας που δαπανήθηκαν σε επιδεικτική κατανάλωση μέσα στη χώρα,
ένα ποσοστό διοχετεύθηκε προς τις ιδιωτικές μεταλλευτικές επενδύσεις και τα
μεγάλα έργα δημοσίων επενδύσεων της δεκαετίας του 1880. Το μεγαλύτερο, όμως,
μέρος, ιδίως των κερδών της περιόδου 1886-1909, μεταφέρθηκε στο εξωτερικό, είτε
άμεσα με τους μηχανισμούς των τιμών εξαγωγής και των συναλλαγματικών ισοτιμιών
είτε έμμεσα με την επένδυση στη ναυτιλία μεταξύ 1892 και 1909.
6.2.3 Οι συνέπειες για την ελληνική οικονομία
Με βάση τα προηγούμενα, φαίνεται καθαρά η
αρνητική σημασία που είχε για την ελληνική οικονομία η εκροή του πλεονάσματος.
Η θετική σημασία που είχε η αντίστροφη κίνηση χρήματος, η εισροή κεφαλαίων για
τις πρωτογενείς επενδύσεις της διασποράς, δεν πρέπει να παραπλανά: θα ήταν
καίριο λάθος να θεωρηθεί ότι η εισροή «εξουδετέρωνε» κατά κάποιον τρόπο την
εκροή. «Με άλλα λόγια θα ήταν λάθος να συγχέονται οι έννοιες της επένδυσης
και της επανεπένδυσης. Γιατί η επανεπένδυση είναι εκείνη ακριβώς η λειτουργία
που θα μπορούσε να οδηγήσει στην εγχώρια σώρευση κεφαλαίου και στον
καπιταλιστικό μετασχηματισμό της οικονομίας. Το γεγονός, π.χ., ότι ένας ομογενής
έκανε μια μεταλλευτική επένδυση δεν σημαίνει ότι είχε και την πρόθεση να επανεπενδύσει
τα κέρδη του στην ίδια ή σε άλλες επιχειρήσεις μέσα στην Ελλάδα. Καθαρή
απόδειξη είναι άλλωστε το ότι οι ομογενείς δεν προχώρησαν σε επενδύσεις με
στόχο την προχωρημένη επεξεργασία της παραγωγής των μεταλλείων τους. Η διάκριση
έχει κεφαλαιώδη σημασία, γιατί είναι ακριβώς το χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί
τους εγχώριους επιχειρηματίες από τους ξένους, και αυτό όχι μόνο στην Ελλάδα
αλλά οι. οποιαδήποτε χώρα και σε οποιαδήποτε εποχή. Οι ξένοι, όπως είναι
φυσικό, ενδιαφέρονται να επενδύσουν κεφάλαια που μπορούν να επαναπατριστούν το
συντομότερο δυνατό, μαζί με τα κέρδη τους: και σε αυτό το σημείο οι ομογενείς
ήταν τόσο αμείλικτοι όσο οποιοσδήποτε ξένος». Βλ. Δερτιλής Γ., «Ο
Ελληνισμός της ομογένειας … όπ.πρ. σελ. 157.
Μια παρόμοια σύγχυση μπορεί να δημιουργηθεί
ανάμεσα στις επιπτώσεις της δραστηριότητας των ομογενών πάνω σε τρία
διαφορετικά οικονομικά μεγέθη: στο ισοζύγιο πληρωμών, στην ποσότητα και την κυκλοφορία
του χρήματος, και στο εθνικό προϊόν ή εισόδημα. Ορισμένες δραστηριότητες των
ομογενών ήταν πράγματι ευνοϊκές για το ισοζύγιο πληρωμών, αφού συντελούσαν στην
κάλυψη των ελλειμμάτων του, με τις εισαγωγές συναλλάγματος είτε για επενδύσεις
είτε για αγορά ακινήτων και τσιφλικιών και καταναλωτικές δαπάνες. Εξάλλου, η
αυξημένη ποσότητα και κυκλοφορία του χρήματος των ομογενών τόνωνε βραχυχρόνια την
οικονομία και διευκόλυνε μακροχρόνια τον εκχρηματισμό της. Από την άλλη μεριά,
όμως, οι δραστηριότητές τους ήταν και επιβλαβείς για το εθνικό εισόδημα, καθώς
συνεπαγόταν τη μεταφορά στην αλλοδαπή ενός σημαντικού μέρους του πλεονάσματος
της οικονομίας. Έτσι, το γεγονός ότι οι ομογενείς κεφαλαιούχοι έφερναν
συνάλλαγμα στην Ελλάδα για τις επενδύσεις τους σε επιχειρήσεις, σε δάνεια ή σε
ακίνητα, καθώς και για τις καταναλωτικές τους
δαπάνες, δεν αποκλείει το ότι από την άλλη πλευρά, με διαφορετικούς
μηχανισμούς, αντλούσαν πλεόνασμα με τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες και
το μετέφεραν στο εξωτερικό. Ή όπως το έθεσε ο Κ. Μοσκώφ: «[…] Έτσι οι
παροικίες, ως ένα σημείο, θα γυρίσουν πίσω την οφειλή, ένα κομμάτι από την
εθνική ενέργεια που είχαν απορροφήσει, η είσπραξη όμως θα γίνεται με τη μορφή
ελεημοσύνης και δωρεάς». Βλ. Μοσκώφ Κ., Εισαγωγή στην ιστορία του κινήματος
…όπ.πρ., σελ. 89.
Συμπερασματικά, δεν είναι μόνο η φυσική
εγκατάσταση στην αλλοδαπή που ξεχωρίζει τους ομογενείς από την εγχώρια αστική
τάξη· είναι και η ίδια η φύση των οικονομικών τους δραστηριοτήτων. Οι
οικονομικές λειτουργίες της ομογένειας, όχι μόνο αποκλείουν το χαρακτηρισμό της
ως εγχώριου αστικού στοιχείου, αλλά δείχνουν καθαρά το δρόμο που πρέπει να
πάρει μια ερμηνεία της ελληνικής οικονομίας του 19ου αιώνα. Η ομογένεια δεν θα
παίξει ποτέ το ρόλο μιας ολοκληρωμένης, με τα δυτικά πρότυπα, αστικής τάξης·
και η Ελλάδα με τα διάτρητα οικονομικά της σύνορα θα οδηγηθεί, μέσα από
δυτικούς θεσμούς και μικτές ιδεολογίες, στον δικό της, ιδιότυπο δρόμο
οικονομικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ανάπτυξης.
Β. Πατρώνης, Ελληνική Οικονομική Ιστορία, 143-147
